Νέμεσις: Οι κοινωνίες στην εποχή της πανδημίας
Έχουν ειπωθεί σχεδόν όλα για τις συνέπειες της πανδημίας στην κοινωνική δομή και τις ανθρώπινες σχέσεις, θετικές ή αρνητικές. Συνοπτικά: (α) κοινωνική ατροφία ή αποδυνάμωση των παραδοσιακών μέσων κοινωνικοποίησης, (β) εντεινόμενη εμπιστοσύνη στην επιστήμη, (γ) ραγδαία ανάπτυξη της εικονικής παγκοσμιοποίησης, (δ) ηλεκτρονική διδασκαλία, (δ) ή τηλεργασία ως μέρος της παραγωγικής διαδικασίας.
Αναμφίβολα, μια πανδημία, όπως καταδεικνύει η ιστορία, συνιστά ένα ρήγμα με το παλαιό και το καινούριο, αποκόπτει γέφυρες επικοινωνίας, διαφοροποιεί μορφές συλλογικής συνείδησης και παγιωμένα συστήματα συνύπαρξης. Έκδηλα, η πανδημία επιτάχυνε τους ρυθμούς θεμελιακών αλλαγών, προοιωνίζοντας το μέλλον, ωστόσο πρέπει να θυμόμαστε πως η ηλεκτρονική, εικονική ριζοσπαστικοποίηση είχε ξεκινήσει προ τριακονταετίας. Οι προηγμένες τεχνολογικά κοινωνίες είχαν ήδη ωριμάσει, στο επίπεδο της απρόσωπης, αποστασιοποιημένης επικοινωνίας. Η τέχνη, η καλλιτεχνική δημιουργία, η βαθιά πνευματική ζύμωση, είχαν αποδυναμωθεί προ πολλού, σε αντίθεση με τις εφαρμοσμένες επιστήμες. Η νέα εποχή ανέδειξε ένα βαθύ χάσμα γενεών, την παραδοσιακή προ-τεχνολογική γενιά και τη γενιά των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής επαφής, επικοινωνίας κι αλληλεπίδρασης.
Παρόλα αυτά, μέσα στις ραγδαίες ιστορικές μετατοπίσεις, εντοπίζονται σταθερά μοτίβα συμπεριφοράς:
Οι άνθρωποι ξαφνικά έρχονται αντιμέτωποι με την απειλή του θανάτου και την ιδέα της θνητότητας, που κατά κάποιον τρόπο η τεχνολογική έπαρση κατάφερε να κατευνάσει στον ανθρώπινο ψυχισμό. Έτσι, όπως έγραφε ο Τόμας Χομπς πριν 400 χρόνια, σε συνθήκες παρόμοιες με τη δική μας, οι κοινωνίες αναγκάζονται ν’ αντιμετωπίσουν συλλογικά τον φόβο του θανάτου και της απώλειας. Παράλληλα, μεγάλες κοινωνικές ομάδες προσφεύγουν σε παράλογες ή εξωλογικές θεωρίες ερμηνείας των κοσμογονικών αλλαγών, που διαλαμβάνουν συνήθως τη μορφή μιας παγκόσμιας συνομωσίας ή μιας μεταφυσικής οντολογίας που αγγίζει τα όρια της θρησκευτικής υστερίας με πρωταγωνιστές τους ψευδοπροφήτες, τους κομπογιαννίτες, τουςκάθε λογής «αρνητές».
Στο φιλοσοφικό επίπεδο, οι πανδημίες, όπως στον Θουκυδίδη, στον Νταφόε, τον Καμύ, έρχονται να μας προβληματίσουν για τις κερματισμένες, εύθραυστες, κοινωνικές σχέσεις, δοκιμάζοντας την έννοια της έμφυτης ή της επίκτητης κοινωνικότητας. Στις πανδημίες τα φαινόμενα της αλληλεγγύης, του οίκτου, της αυταπάρνησης υπήρχαν (και θα υπάρχουν πάντοτε), αλλά αυτά, στην εποχή μας, διογκώνονται από την έμφαση των ΜΜΕ στους νοσηλευτές, τους επαγγελματίες, τους εθελοντές. Κάτω από αυτή την εικόνα υπάρχει μια ζοφερή πραγματικότητα που κρύβεται κάτω από τον μανδύα της «προόδου» των ανθρωπίνων κοινωνιών.
Τι θα ακολουθήσει τα επόμενα χρόνια; Καμία θεαματική αλλαγή, όπως εισηγούνται οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι. Οι θεμελιώδεις αλλαγές είχαν ήδη συντελεστεί πριν την πανδημία: στο οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης, στα ρεύματα της παγκοσμιοποίησης, στην εικονική πραγματικότητα, στη χειραφέτηση από παραδοσιακές αυθεντίες, στον μαρασμό της τέχνης και του πνεύματος. Ίσως η ανθρώπινη συμπεριφορά συρρικνωθεί εντός στεγανοποιημένων υποσυστημάτων: από την κοσμοπολίτικη διάχυση σε πιο αποτραβηγμένες, συντηρητικές, μορφές κοινωνικής επαφής. Ο φόβος δύσκολα καταστέλλεται μετά από το τραυματικό βίωμα μιας πανδημίας. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης ενδυναμώνεται.
Αυτό που σίγουρα όμως θα παραμείνει, είτε το θέλει η ανθρωπότητα είτε όχι, είναι η απειλή του αφανισμού, κι αυτή τη φορά δίχως τις μεταφυσικές παρωπίδες μιας βιβλικής Αποκάλυψης. Η υπερβιομηχάνιση, η υπεράντληση των φυσικών πόρων, η καταστροφή μεγάλης κλίμακας της χλωρίδας και της πανίδας, και η κλιματική αλλαγή ως ανέκκλητη συνέπεια, έχουν φέρει την ανθρωπότητα πολύ, μα πάρα πολύ, κοντά στον οριστικό αφανισμό. Ο covid-19 είναι απλώς μία υπόμνηση ή ακόμη χειρότερα ένα δυσοίωνο προοίμιο.
*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου