You are here

Μπορεί η Ευρώπη να επιτύχει ένα πράσινο μοντέλο καπιταλισμού;

01/06/2021

Μέσα σε μόλις δέκα και πλέον χρόνια, ο καπιταλισμός επλήγη από δύο μεγάλες παγκόσμιες κρίσεις που είχαν καταστροφικές συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία και κοινωνία, ενώ η ανισότητα, σύμφωνα με τον καθηγητή Thomas Piketty (2018), προβλέπεται να αυξηθεί περαιτέρω στο μέλλον.

Η πρώτη παγκόσμια κρίση ήταν χρηματοπιστωτική και ανέδειξε τις αδυναμίες ενός φιλελεύθερου μοντέλου καπιταλισμού και ενός χαλαρά ρυθμιζόμενου χρηματοπιστωτικού συστήματος που επέτρεψε σε ενδογενείς ανεπάρκειες αλλά και την απληστία ορισμένων να το καταλάβουν, καθιστώντας αναγκαία τη διάσωσή του με τα λεφτά των φορολογουμένων. Στη συνέχεια, πριν καλά, καλά κοπάσει η σκόνη από την πρώτη κρίση, ήρθε μια δεύτερη λόγω της πανδημίας COVID-19, αναδεικνύοντας την ανάγκη για ισχυρούς και επαρκώς χρηματοδοτούμενους τομείς δημόσιας υγείας, κάτι που δεν εξασφαλίζει η αγορά από μόνη της. Αν και εκ πρώτης όψεως η συνεχιζόμενη υγειονομική κρίση φαίνεται να είναι αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων που δεν θα μπορούσαν να προβλεφθούν και να προληφθούν, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Περιβαλλοντικές ομάδες, όπως η Greenpeace, σημειώνουν ότι η πανδημία είναι "υπόθεση της ανθρωπότητας" και τονίζουν ότι θα πρέπει να λειτουργήσει ως προειδοποίηση αφού η περιβαλλοντική καταστροφή θα οδηγήσει μόνο σε περισσότερες κρίσεις (Link). Στο ίδιο μήκος κύματος, ο μελετητής του Χάρβαρντ Aaron Bernstein σημείωσε ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη καταστήσει τις συνθήκες πιο ευνοϊκές για την εξάπλωση ορισμένων μολυσματικών ασθενειών και ότι η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι μόνο μονόδρομος (Link). Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις εξελίξεις, δεν μπορεί κανείς παρά να τονίσει τις αδυναμίες του κυρίαρχου μοντέλου του καπιταλισμού, όπως αυτό έχει θεμελιωθεί στις δυνάμεις της αγοράς και τηρώντας μια χλιαρή στάση σε θέματα περιβάλλοντος.

Παρ' όλα αυτά, η προοπτική για πλήρη κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος φαντάζει ως μια απομακρυσμένη προοπτική. Ακόμη και οι πιο "ριζοσπάστες" πολιτικοί επιλέγουν να εστιάσουν την κριτική τους σε αυτές που θεωρούν τις βασικές αδυναμίες του συστήματος και επιχειρηματολογούν για τον "εξανθρωπισμό" και τον επανασχεδιασμό του συστήματος με τρόπο ώστε τα οφέλη της ανάπτυξης να μην αγγίζουν αποκλειστικά τους πλούσιους. Ωστόσο, πόσο θεμιτό είναι να αναφερόμαστε σε περισσότερα από ένα μοντέλα καπιταλισμού και να επιδιώκουμε εναλλακτικά μοντέλα;

Οι Hall και Soskice (2001) στη μελέτη τους "Varieties of Capitalism", αναγνωρίζοντας τις πιέσεις της παγκοσμιοποίησης και της φιλελευθεροποίησης, προτείνουν δύο διαφορετικές ποικιλίες καπιταλισμού: Οι Φιλελεύθερες Οικονομίες της Αγοράς (ΦΟΑ) και οι Συντονισμένες Οικονομίες Αγοράς (ΣΟΑ). Το πρώτο μοντέλο ταυτίζεται με νεοφιλελεύθερες πολιτικές και την ελεύθερη λειτουργία των αγορών ως βασικό ρυθμιστικό εργαλείο. Βασικά παραδείγματα είναι χώρες με αγγλοσαξονική παράδοση όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο.  Το δεύτερο μοντέλο συνδέεται περισσότερο με τη σοσιαλδημοκρατία και βασίζεται συγκριτικά λιγότερο στις δυνάμεις της αγοράς αφού χρησιμοποιούνται εργαλεία ρύθμισης και παρέμβασης. Βασικό παράδειγμα ΣΟΑ είναι η Γερμανία. Είναι σημαντικό ότι οι δύο ακαδημαϊκοί αναγνωρίζουν τη δυνατότητα ποικιλομορφίας εντός του μοντέλου ΣΟΑ. Συγκεκριμένα, άλλα εναλλακτικά μοντέλα καπιταλισμού έχουν προταθεί, εστιάζοντας σε έναν πιο πρωταγωνιστικό ρόλο του κράτους στην οικονομία (Κρατικές Οικονομίες της Αγοράς).

Δεδομένου λοιπόν ότι υπάρχουν διάφορα μοντέλα καπιταλισμού (τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο), η κύρια πρόκληση για τις εθνικές κυβερνήσεις είναι, με βάση τα χαρακτηριστικά της κάθε χώρας, να προσδιορίσουν και να προωθήσουν ένα μοντέλο που επιτυγχάνει βιώσιμη ανάπτυξη, τονώνει την καινοτομία και καταπολεμά την ανισότητα. Επιπλέον, θα είναι ακόμη μεγαλύτερο επίτευγμα αν σε ευρωπαϊκό επίπεδο η ΕΕ καταφέρει να καταστήσει δυνατό ένα τέτοιο προοδευτικό μοντέλο καπιταλισμού.

Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση επιτρέπει στις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ να προωθήσουν καλύτερα τη βιώσιμη ανάπτυξη, αντλώντας από τις παραδόσεις του μοντέλου ΣΟΑ. Το μοντέλο αυτό θα πρέπει να στηρίζεται στον αποτελεσματικό συντονισμό των σχετικών οικονομικών δρώντων, να επιτρέπει στους κρατικούς φορείς να ασκούν εποπτικό και ρυθμιστικό ρόλο με διαφάνεια, και να αναπτυχθεί στο πλαίσιο της νέας Πράσινης Συμφωνίας της ΕΕ. Η Πράσινη Συμφωνία επιδιώκει να καταστήσει την Ευρώπη την πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρο, ενώ παράλληλα θα χρησιμεύσει ως οδικός χάρτης για τις μελλοντικές πολιτικές της ΕΕ. Είναι σημαντικό ότι η Πράσινη Συμφωνία θεωρείται προτεραιότητα για την εν ενεργεία πρόεδρο της Επιτροπής Ursula von der Leyen, η οποία την έχει περιγράψει για την Ευρώπη ως τη στιγμή που προσομοιάζει με "την προσσελήνωση του ανθρώπου στο φεγγάρι»." (Link).

Ήδη ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες μοιράζονται συγκεκριμένα βασικά θεσμικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τo μοντέλο ΣΟΑ σύμφωνα με τα οποία: εργοδότες και εργαζόμενοι συνάπτουν πιο μακροχρόνιες σχέσεις που συνεπάγονται επενδύσεις στην επαγγελματική κατάρτιση και την απόκτηση σχετικών δεξιοτήτων από τους εργαζόμενους, οι επιχειρήσεις στηρίζονται σε πιο "υπομονετικές" πηγές κεφαλαίου (patient capital), οι επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου απολαμβάνουν κάποιο βαθμό συνεργασίας, και οι εργαζόμενοι έχουν ισχυρή παρουσία στις επιχειρήσεις μέσω των συνδικάτων που λειτουργούν υπεύθυνα και συμβάλλουν παραγωγικά στην ανάπτυξη της επιχείρησης. Η πρόκληση για την ΕΕ είναι μέσω της Πράσινης Συμφωνίας να ενισχύσει περαιτέρω τις κύριες «θεσμικές συμπληρωματικότητες» (institutional complementarities) και να αναπτύξει έναν πιο βιώσιμο τρόπο λειτουργίας. Ο όρος «θεσμική συμπληρωματικότητα» αναφέρεται στις περιπτώσεις όπου η παρουσία (ή αποδοτικότητα) ενός θεσμού αυξάνει τις αποδόσεις (ή αποδοτικότητα) του άλλου. Κατά συνέπεια, οι βασικοί τομείς της οικονομίας θα αλληλοτροφοδοτούνται και θα επιτρέπουν τη συνολική ανάπτυξη και ευημερία. Παραδείγματος χάριν:

  • Επαγγελματική κατάρτιση - Πρέπει να δοθεί έμφαση στην ενδυνάμωση του εργατικού δυναμικού με σχετικές δεξιότητες για τη μετάβαση σε βιώσιμους τομείς της οικονομίας (π.χ. χρησιμοποιώντας το Just Transition Mechanism)
  • Δια-επιχειρησιακή, διαπεριφερειακή, διακλαδική συνεργασία - Πρέπει να υπάρξει συνεργασία μεταξύ διαφορετικών επιχειρήσεων, από διάφορους κλάδους και χώρες. Για παράδειγμα, η χρηματοδότηση της έρευνας πρέπει να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ βιομηχανίας και ακαδημαϊκής κοινότητας και, κυρίως, να ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων και πανεπιστημίων από διαφορετικούς κλάδους και γεωγραφικές τοποθεσίες με κοινό στόχο την προώθηση της πράσινης ανάπτυξης. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το Horizon Europe (το βασικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα της ΕΕ για την έρευνα και την καινοτομία), αλλά και το COSME (ένα σημαντικό εργαλείο για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), βοηθούν σε αυτή την προσπάθεια. Σε εθνικό επίπεδο οι κυβερνήσεις καλούνται να αναλάβουν πιο δυναμικό ρόλο στην προώθηση αυτών των πολιτικών
  • Εταιρική Διακυβέρνηση - Η λογική της πρωτοκαθεδρίας των μετόχων (shareholder primacy) δεν μπορεί πλέον να επισκιάσει τα συμφέροντα των άλλων επηρεαζόμενων φορέων (stakeholders) σε μία εταιρεία. Επιπλέον, οι εταιρείες πρέπει να στραφούν προς την "πράσινη" ή "βιώσιμη" χρηματοδότηση, όπου ενσωματώνονται περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια αλλά και κριτήρια διακυβέρνησης (Environmental Social Governance) στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.
  • Εργασιακές σχέσεις - Ο καθορισμός των μισθών και των συνθηκών εργασίας απαιτεί τη συμμετοχή του εργατικού δυναμικού. Οι εργαζόμενοι πρέπει συνολικά να αντιμετωπίζονται με αξιοπρέπεια και σεβασμό και να παρέχεται δίκαιη αμοιβή σε όλα τα επίπεδα.
  • Ρυθμιστικοί/εποπτικοί οργανισμοί: Το αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο που καλώς δημιουργήθηκε μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση πρέπει να προσαρμόζεται συνεχώς, ώστε να μπορούν οι αρμόδιοι οργανισμοί να έχουν βασικό ρόλο στην εποπτεία της μετάβασης προς την πράσινη χρηματοδότηση και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Επίσης άλλες σχετικές κρατικές υπηρεσίες πρέπει να έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο  στην προώθηση αλλά και παρακολούθηση των πράσινων πολιτικών.

Επιπρόσθετα, σε κάθε προσπάθεια για επαναπροσδιορισμό του καπιταλισμού ένα σύστημα ισχυρής, υπεύθυνης και διαφανoύς διακυβέρνησης είναι ζωτικής σημασίας. Η καθηγήτρια του Χάρβαρντ Nadia Henderson (2020) εύστοχα σημειώνει στο βιβλίο της "Reimagining Capitalism" ότι η ανοικοδόμηση και η ενίσχυση της δημοκρατίας είναι ζωτικής σημασίας για ένα βιώσιμο σύστημα που εξυπηρετεί τους πολλούς και όχι τους λίγους. Οι ισχυροί ανεξάρτητοι θεσμοί που ελέγχουν την εκτελεστική εξουσία και εμποδίζουν την άλωση των πολιτικών ελίτ από τα επιχειρηματικά συμφέροντα είναι μείζονος σημασίας για τον σκοπό αυτό.  Ειδικά για την ΕΕ, η αντιμετώπιση του δημοκρατικού ελλείμματος είναι μια επιπρόσθετη πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά.

Συνολικά, η ΕΕ έχει ήδη κάνει απτά βήματα προς τον επανασχεδιασμό του αναπτυξιακού της μοντέλου. Οι κανονισμοί που απορρέουν από την Πράσινη Συμφωνία επιδιώκουν να καλύψουν πολλές από τις πτυχές που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένο, καθώς η πρόκληση είναι κολοσσιαία. Τα επόμενα χρόνια θα είναι κρίσιμα για να καθοριστεί πόσο βαθιά είναι διατεθειμένη η ΕΕ και τα κράτη μέλη να επενδύσουν χρήματα και πόρους για αυτόν τον στρατηγικό στόχο, επιτυγχάνοντας ταυτόχρονα την ενεργή εμπλοκή της ευρωπαϊκής κοινωνίας των πολιτών μέσω δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Ήδη, η ενίσχυση των Πρασίνων/Ευρωπαϊκής Ελεύθερης Συμμαχίας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η ισχύουσα πλειοψηφία των προοδευτικών κομμάτων που ταυτίζονται με το όραμα της πράσινης οικονομίας, αλλά και η ανάδειξη των Πρασίνων ως σοβαρού διεκδικητή ενόψει των ομοσπονδιακών εκλογών του Σεπτεμβρίου στη Γερμανία, δείχνουν ότι οι άνθρωποι συσπειρώνονται γύρω από αυτόν τον σκοπό. Αυτή η δυναμική πρέπει να ενισχυθεί περαιτέρω προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η ΕΕ θα εδραιωθεί ως ο πρωτοπόρος στην προώθηση της πράσινης και αειφόρας ανάπτυξης.

Σημ.: Το κείμενο είχε δημοσιευθεί αρχικά στην ιστοσελίδα του Sheffield Political Economic Research Institute (University of Sheffield) (Link) στις 13 Μαΐου 2021.  

References:

  • Hall, P. A., & Soskice, D. (Eds.). (2001). Varieties of capitalism: The institutional foundations of comparative advantage. OUP Oxford.
  • Henderson, R. (2020). Reimagining capitalism in a world on fire. Hachette UK.
  • Piketty, T. (2018). Capital in the twenty-first century. Harvard University Press.

Άδωνης Πηγασίου (PhD) Ακαδημαϊκός Διευθυντής European Institute of Management and Finance (EIMF)