Αναζητώντας το όραμα για την κοινωνία που θέλουμε

“Οι σημερινές ακραίες ανισότητες, η περιβαλλοντική καταστροφή και η ευπάθεια στην κρίση δεν αποτελούν ένα ψεγάδι του συστήματος, αλλά ένα εξέχον χαρακτηριστικό του. Μόνο κάποια μεγάλης κλίμακας συστημική αλλαγή μπορεί να επιλύσει αυτή τη δεινή κατάσταση”.

Το πιο πάνω απόσπασμα συνιστά ένα από τα βασικά συμπεράσματα μιας εμβληματικής έκθεσης από το Ερευνητικό Ινστιτούτο των Ηνωμένων Εθνών για την Κοινωνική Ανάπτυξη (UNRISD). Πρόκειται για την Έκθεση “Crises of Inequality: Shifting Power for a New Eco-Social Contract” (Κρίσεις ανισότητας: Μετατόπιση ισχύος για ένα νέο οικολογικό κοινωνικό συμβόλαιο) που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2022. Η Έκθεση θέτει στο επίκεντρο τις διαφόρων μορφών ανισότητες - οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικολογικές -  και διαπιστώνει με εμφατικό τρόπο ότι αποτελούν την πηγή αλλά και το τραγικό αποτέλεσμα ενός φαύλου κύκλου που διαβρώνει τη δυνατότητα αξιοπρεπούς και ειρηνικής ζωής για όλους τους κατοίκους τους πλανήτη.

Μέσα από το μεγάλο οικοδόμημα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και των συνδεδεμένων με αυτό οργανισμών, όπως είναι και το Ερευνητικό Ινστιτούτο UNRISD, δεν είναι η πρώτη φορά που προκύπτουν σημαντικές αναλύσεις και διαπιστώσεις όσον αφορά τα αδιέξοδα του οικονομικο-κοινωνικού μοντέλου ανάπτυξης της εποχής μας. Ένα παράδειγμα είναι η ετήσια Αναφορά Ανθρώπινης Ανάπτυξης που καθιερώθηκε από τον ΟΗΕ^[1]. Η συγκεκριμένη έκθεση του UNRISD ωστόσο, προχωρά ένα βήμα πιο μπροστά αναζητώντας ένα όραμα για τις σύγχρονες κοινωνίες.

Η Έκθεση καυτηριάζει τη συσσώρευση πλούτου σε μια πολύ μικρή ομάδα ανθρώπων κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19, περίοδο κατά την οποία υπήρξε σημαντική απώλεια ζωών, σοβαρή οικονομική ύφεση, οπισθοχώρηση σε πολλούς δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης και μια συνολική αύξηση της φτώχειας^[2]. Η ανάλυση ξεκινά από τη βασική εκτίμηση ότι ένα σύστημα στο οποίο μια παγκόσμια κρίση υγείας μπορεί να διπλασιάσει τον πλούτο των 10 πλουσιότερων ανθρώπων στον κόσμο ενώ στέλνει περισσότερους από 120 εκατομμύρια ανθρώπους στην ακραία φτώχεια, σηματοδοτεί ένα σπασμένο κοινωνικό συμβόλαιο^[3].

Με τον όρο “κοινωνικό συμβόλαιο” αντιλαμβανόμαστε τις βασικές αρχές, αξίες αλλά και τους θεσμούς που θεμελιώνουν μια κοινωνία^[4]. Σύμφωνα με την εκτίμηση του UNRISD, οι οικονομικές πολιτικές που επικράτησαν από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα στα πλείστα ανεπτυγμένα κράτη, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διάβρωση των κοινωνικών συμβολαίων^[5]. Οι ανισότητες που επέφεραν οι πολιτικές αυτές κατέρριψαν κάθε ελπίδα και προσδοκία για οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική πρόοδο που να αφορά όλους. Αντιθέτως, η πρωτοφανής συγκέντρωση πλούτου και εισοδημάτων σε μικρή μερίδα ατόμων, ομάδων ή εταιρειών αποτελεί ένα χαρακτηριστικό της εποχής μας^[6]. 

Η τρέχουσα κρίση δεν επήλθε στο κενό, αλλά στη βάση προηγούμενων τάσεων, περιλαμβανομένης της παγκοσμιοποίησης, της τεχνολογικής προόδου, της μετανάστευσης και της αστικοποίησης^[7]. Όπως καταδεικνύει η Έκθεση, η ανισότητα και η κρίση συνδέονται στενά, με τη μία να ενισχύει και να συνδυάζεται με την άλλη σε ένα φαύλο κύκλο^[8]. Μέσα στον ορισμό τους για την “κρίση”, οι συγγραφείς της Έκθεσης περιλαμβάνουν και την έννοια της οπισθοδρόμησης σε σχέση με προηγούμενα κεκτημένα: “Αντιλαμβανόμαστε τις κρίσεις ως συστημικές απειλές και διαταραχές που υπονομεύουν τα μέσα διαβίωσης και την κοινωνική πρόνοια και θέτουν τους ατομικούς ή συλλογικούς μηχανισμούς αντίδρασης υπό πίεση, οδηγώντας συχνά σε ανατροπή των προηγούμενων επιτευγμάτων και σκληρής προόδου και ωθώντας τις ευάλωτες και περιθωριοποιημένες ομάδες πιο πίσω”^[9].

Ταυτόχρονα, υπάρχει και η άλλη εικόνα, αυτή της διαχρονικής προόδου σε διάφορους τομείς, η οποία δεν πρέπει να παραγνωρίζεται: Επέκταση της ανθρώπινης ανάπτυξης για περισσότερους ανθρώπους, μείωση της φτώχειας σε παγκόσμιο επίπεδο (κατά τις τρεις δεκαετίες πριν το 2020^[10]), αύξηση μακροβιότητας, μείωση ανισοτήτων των φύλων κ.α. Όμως, αυτά τα οφέλη, έχουν διανεμηθεί ανισομερώς στον πλανήτη, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα κεκτημένα μπορούν εύκολα να διαβρωθούν με το ξέσπασμα κρίσεων, προειδοποιούν οι συγγραφείς της Έκθεσης^[11]

Η ανησυχία των ελίτ είναι σήμερα εμφανής: από τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου για αναμενόμενες κοινωνικές αναταραχές^[12], μέχρι το πρωτοφανές ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην προώθηση των συλλογικών διαπραγματεύσεων για τον καθορισμό των μισθών, μαζί με τη διασφάλιση επαρκών κατώτατων μισθών στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης^[13].  

Ανάμεσα σε όλα όσα έχουν διαβρωθεί, είναι και το όραμα, ένα συλλογικό κοινωνικό όραμα για το πώς θέλουμε να προχωρήσουμε, η κατεύθυνση και ταυτόχρονα η ελπίδα για το συλλογικό μας μέλλον. Ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να καθοδηγείται από ένα όραμα για το τι ζητά μια κοινωνία, για το ποια είναι τα θέματα, τα ερωτήματα, τα δημόσια αγαθά που επιζητά, είτε πρόκειται για την προστασία του περιβάλλοντος, την αξιοπρεπή εργασία για όλους, την ειρήνη και ασφάλεια ή κάτι άλλο. Φυσικά, απαιτείται ευρεία κοινωνική συναίνεση για το περιεχόμενο αυτού του οράματος^[14]. Η απουσία οράματος είναι κάτι που μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε και στη δική μας κοινωνία.

Σε αντίθεση με το ατομικιστικό πνεύμα της εποχής μας, η Έκθεση του UNRISD προτάσσει την ανάγκη για ένα νέο, συλλογικό, κοινωνικό όραμα, ένα όραμα κοινωνικής δικαιοσύνης και ανάπτυξης. Μιλά για μια αειφορία του περιβάλλοντος και της κοινωνίας μαζί, μιας αλληλένδετης αναγκαιότητας. “Μπορούμε να δημιουργήσουμε μονοπάτια προς ένα νέο οικολογικό κοινωνικό συμβόλαιο που να βασίζεται σε ένα όραμα δικαιοσύνης, ισότητας και βιωσιμότητας. Για να γίνει αυτό, χρειαζόμαστε ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης[...]”^[15].

Ειδικά όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη, η έκθεση προτάσσει την ανάγκη για εναλλακτικές οικονομικές προσεγγίσεις που πρέπει να ξεπεράσουν τις υφιστάμενες αντιφάσεις: την εκμετάλλευση των ανθρώπων και του πλανήτη και τις αυξανόμενες ανισότητες^[16]. Χρειάζεται επίσης, επισημαίνει η Έκθεση, μια αντίθετη αφήγηση στην πεποίθηση ότι οι ελεύθερες αγορές και ο ιδιωτικός τομέας από μόνοι τους μπορούν να προσφέρουν βιώσιμη ανάπτυξη^[17].

Εκτιμήσεις και αναλύσεις σαν αυτή του Ερευνητικού Ινστιτούτου των Ηνωμένων Εθνών για την Κοινωνική Ανάπτυξη, συνιστούν πηγή γνώσης, σημαντικό παράδειγμα θεμελιώδους κριτικής στο μοντέλο οικονομικο-κοινωνικής ανάπτυξης που επικρατεί σήμερα, αλλά και πηγή έμπνευσης κάθε κοινωνίας και κάθε κοινωνικής και πολιτικής συλλογικότητας που αναζητεί σήμερα όραμα. Πάνω απ’ όλα μας εμπνέει και μας υποδεικνύει ότι δεν είναι ξεπερασμένο να μιλούμε για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Δεν είναι εξωφρενικό να μιλούμε για ισχυρό κράτος, όταν τα κράτη και τα δημόσια συστήματα υγείας ανά το παγκόσμιο ανέλαβαν το βάρος της διαχείρισης και αντιμετώπισης της πανδημίας του Covid-19. Δεν είναι παράλογο να αναζητούμε έναν διαφορετικό, ρυθμιστικό ρόλο για το κράτος, που να μην περιορίζεται σε ρόλο διασώστη εκεί και όπου οι αγορές αποτυγχάνουν.

Η αναζήτηση οράματος για μια άλλη, δικαιότερη κοινωνία δεν είναι κάτι μοναχά θεωρητικό, αλλά ούτε και ουτοπικό. Πρέπει να είναι και θεωρητικό αλλά και πρακτικό. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αναζητούμε μόνο τέλειες, ιδανικές λύσεις. Μπορούμε - ταυτόχρονα - να αναζητούμε τρόπους για να καταστήσουμε τις κοινωνίες μας δικαιότερες, προσανατολισμένες περισσότερο στην ισότητα, την αλληλεγγύη αλλά και την αειφορία.

Πολιτική Επιστήμονας και διδάκτωρ Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου